Bazylika Katedralna nazywana „Wawelem Mazowsza” po trwających kilka lat przygotowaniach formalnych  została wpisana na elitarną listę Pomników Historii. Jest to pierwszy obiekt sakralny w diecezji łowickiej i w całym regionie, który trafi na prestiżową listę zabytków o szczególnym znaczeniu dla kultury kraju. Lista ta ustanawiana jest przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem, na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Pomniki historii ustanawiane są od 1994 r. Do dziś to najwyższe wyróżnienie nadano 48 zabytkom.  Znajdują się na niej obiekty o szczególnych wartościach materialnych i niematerialnych oraz znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego naszego kraju. Do elitarnego grona pomników historii mogą dołączać obiekty architektoniczne, krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne lub ruralistyczne, zabytki techniki, obiekty budownictwa obronnego, parki i ogrody, cmentarze, miejsca pamięci najważniejszych wydarzeń lub postaci historycznych oraz stanowiska archeologiczne.
Wręczenie rozporządzeń prezydenta RP w sprawie uznania Bazyliki Katedralnej za Pomnik Historii odbędzie się 28.11.12 r. w Pałacu Prezydenckim w Warszawie. Warto przypomnieć, że zaledwie kilka miesięcy temu obiekt ten otrzymał tytuł: Modernizacja 2011 roku.  Pierwsze miejsce w tym ogólnopolskim konkursie było nagrodą za efekt przeprowadzonych w latach 2010 – 2011 prac  konserwatorsko – rewitalizacyjnych, dzięki którym  Bazylika Katedralna odzyskała swój dawny blask. Renowacji poddano wtedy część zewnętrzną świątyni oraz jej wnętrze wraz z całą infrastrukturą.
Ta najważniejsza świątynia w Łowiczu posiada bardzo bogatą historię złączoną z Prymasami Polski, spośród których 12 spoczywa w jej podziemiach. Sięgająca początkami XII w. świątynia w 1433 r. otrzymała od arcybiskupa Wojciecha Jastrzębca tytuł kolegiaty. Wtedy tez powstała przy niej kapituła. Świątynię rozbudował ok. roku 1464 prymas Jan Odrowąż ze Sprowa. Najpoważniejszej przebudowy w latach 1652 – 1654 na zlecenie prymasa Macieja Łubieńskiego dokonali bracia Tomasz i Andrzej Poncini, którzy nadali świątyni łowickiej jej obecny kształt – trójnawowej bazyliki w stylu barokowym. W latach 1655 – 1657, w czasie potopu szwedzkiego, kolegiata została ograbiona. To, co ocalało dzięki wywiezieniu na Jasną Górę, znajduje się obecnie wśród zbiorów skarbca katedralnego oraz nowopowstałego Muzeum Diecezjalnego w Łowiczu. Zdewastowaną przez Szwedów świątynię odnowiono i w dniu 14 października 1668 r. prymas Mikołaj Prażmowski dokonał jej konsekracji pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja.
Działania wojenne w czasie II wojny światowej nie oszczędziły ani Łowicza, ani kolegiaty. W czasie wrześniowej Bitwy nad Bzurą niemiecki ostrzał artyleryjski spowodował pożar, w wyniku którego poważnie uszkodzone zostały dach i wieże. l tym razem świątynię odrestaurowano (prace te zapoczątkowano jeszcze w czasie okupacji niemieckiej), a wnętrze poddano konserwacji, przywracając kolegiacie jej dawne piękno.
W latach dziewięćdziesiątych XX wieku, za sprawą papieża Jana Pawła II kolegiata łowicka dwukrotnie zyskała na znaczeniu. Po raz pierwszy w roku 1992, kiedy to Ojciec Święty bullą „Totus Tuus Poloniae Populus” z dnia 25 marca ustanowił ją kościołem katedralnym nowo powstałej diecezji łowickiej. Po raz drugi w czasie VII pielgrzymki do Ojczyzny kiedy, przebywając w katedrze łowickiej dnia 14 czerwca 1999 r., Papież nadał świątyni tytuł Bazyliki Mniejszej.